İnsanlık; var olduğundan beri kendini dış etkilerden koruyacak, çevreyle uyumlu, barınma ihtiyacını karşılayacak bir mekan arayışına girmiştir. İlk çağlarda başlayan bu arayışa teknoloji ve zamanın değişmesiyle birlikte gelişen malzemeler kullanılarak insanlar tarafından çeşitli cevaplar bulunmuştur. Ancak yaşadığımız gezegenin oluşum ve gelişim süreci boyunca maruz kalınan çeşitli sismik aktiviteler sonucu zaman zaman bu mekanların yıkımı, hasar görmesi kaçınılmaz olmuştur. Özellikle bu afetler kış aylarında yaşandığında barınma çok büyük bir sorun haline gelmiştir. Zamanla uluslararası alanda bu soruna çözüm olabilmek için farklı tasarımlar geliştirilmiştir. Bunlar; acil yardım, acil barınak, geçici konut, kalıcı konut olarak dört kategoriye ayrılabilir.
Quarantelli (1995) bu süreci şöyle ifade eder:
“Bireyler, yaşanan olaylardan sonra afet öncesi yaşamların dönmeye çalışırken, geçici barınaklar kurma, barınakları daimi konuta yükseltme veya yeni evler yapmak gibi farklı barınak kurulumları arasında hareket etme eğilimindedir.” (akt. Yılmaz, 2022)
Acil durum barınağı; hayat kurtarıcı destek sağlamak amacıyla kısa süreli kullanılan barınaklardır. Tek gece ya da birkaç gün kullanılabilir. Çadır akla gelen ilk örneğidir.
Geçici konut; afet sonrası hasar görmüş, tekrar kullanılamayacak durumdaki binaların sakinleri için tasarlanan mekan olarak tanımlanabilir. Çadır desteği sonrasında temel ihtiyaçları karşılamak, bireylerin toplumsal akışa ayak uydurmasını engelleyecek travmadan uzaklaştırmaya destek olmak, gündelik yaşam hareketliliğini sağlamak amacıyla kalıcı konutların inşa sürecine kadar olan kısımda kullanılır. Geçici barınakların çadırdan daha kullanışlı olması gerekmektedir.
Geçici konutlar, afet sonrası dönemde kullanıldıktan sonra başka bir afete kadar saklanabilir olmalı ve yeniden kullanılabilirlik için tasarımda esnek çözümler üretilmelidir. Basit ve hızlı dönüşümler sağlayan donatıların tasarımda yer alması kullanıcı ve üretici için avantaj sağlayacaktır (yeme, oturma, yatma birimlerinin dönüşümü gibi).
Birimi kullanacak olan bireylerin güvenliği, mahremiyeti, konforu, yeterli metrekareye sahip olması, ısı ve ses yalıtımı açısından yeterliliği, dayanıklılığı gibi özellikler bireyin yaşam standardının mevcut durumlarda olabildiğince yüksek olmasını sağlayabileceği için dikkat edilmesi gereken önemli tasarım parametreleridir.
Afet sonrası zamanla yarış üst seviyede olduğu için kurulumu, taşınması kolay ve yapı sistemi basit bir tasarım tercih edilmelidir. Bu, gerekli insan gücünün kısa sürede temini ve afetzedelerin mahremiyetlerini koruyabildiği birimlerin kullanıma hızlı sunulması açısından oldukça önemlidir. Tek tip tasarımların yaratacağı sorunları önlemek amacıyla birim kullanıcı sayısı dikkate alınarak (Türk Tabipleri Birliğine göre çoğunlukla çekirdek aile) çeşitli özelliklerde, farklı tasarımlarda, temel ihtiyaçları karşılayacak mekanlar oluşturulmalıdır. Depremzedelerin çadırlardan bu birimlere taşınma sonrasında sismik aktivitenin devam edeceği unutulmamalı, taşıyıcı sistem buna göre kurgulanmalıdır.
Üretilen birimlerin kullanım sonrası tekrar kullanılabilirliğini sürdürmek açısından bakımı ve onarımının düzenli olması önemlidir. Ancak bu aşamada tasarlanan birimler sürdürülebilirlik açısından tartışmalara yol açmaktadır. Bütçe, işlem süreci, kullanım süresi, malzeme, enerji, su, kapasitede esneklik gibi özelliklerin tasarım için önem arz eden sürdürülebilirlik şartları olduğunu söyleyebiliriz. Örneğin düşük enerjili ve az maliyetli barınma arzusuna doğal malzemeler kullanılarak karşılık verilebilir.
Geçici Barınma Birimleri Ve Topluluk Bilinci
Yaşanan afet sonrası gündelik yaşamdan uzaklaşma durumuyla, toplumsal dayanışmanın diğer bir deyişle topluluk hissinin afetzedeye aşılanmasıyla baş edilebilmesi mümkündür. Bireylerin temel ihtiyaçlarının karşılanması son derece önemlidir. Fakat afetzedeye yalnızca barınma ihtiyacı için bir mekan tahsis edilemez. Barınma birimleri aynı zamanda bireylerin sosyalleşebileceği, kendine ait alanlar yaratarak; temel ihtiyaçlarını karşıladığı alanı ‘ev’ yapabileceği bir mekan desteği sağlamak gerekir. Yalnızca birimlerin iç tasarımına odaklanarak bu amaç tam olarak gerçekleşmez. Mekanın çevresi de iyi planlanmalıdır. Birden çok birim bir arada bulunmak üzere kurgulandığında bireyin sosyalleşebileceği alanlar göz önünde bulundurulup boş alanlar planlamada hesaba katılmalı, peyzaj öğelerinden yardım alarak alanın yaşanılabilirliği üst seviyeye çıkartılmalı ve birimlerin birbirleriyle olan mesafeleri yeterli uzaklıkta olmalıdır. Barınma birimlerinin yanı sıra sosyalleşmeye olanak sağlayan çeşitli birimler de bu alanlarda yer alabilir.
2010 yılında yaşanan deprem sonrası iyileşme sürecine sosyal anlamda katkıda bulunması amaçlanan Constitución kentinde hayata geçirilen kütüphane projesi. Fotoğraf: Felipe Díaz Contardo
İdim Tasarım Laboratuvarı tarafından tasarlanan bütünleşik bir sistemle sürdürülebilir eğitim mekanları oluşturma amacıyla geri dönüştürülmüş konteynerlardan oluşan Boxchool projesi. Fotoğraf: İdim Tasarım Laboratuvarı
Afet Parkı
Afetzedelerin ilk şoku atlattıkları, yaşamın yeniden hareket kazandığı, acil, geçici, kalıcı barınma ihtiyacının karşılandığı alanlardır. Bu nedenle açık yeşil alanlar afet sonrası süreçlerde önemli bir yere sahiptir.
- Tokyo Rinkai Deprem Parkı
1 Temmuz 2010 tarihinde deprem parkı olarak açılmıştır. Sismik bir yalıtım üzerinde yerleştirilen tesis içinde deneyim merkezi, helikopter pisti, su rezervuarları, yiyecek ambarları, güneş enerjili şarj istasyonları, pişirme ocağına dönüşen halka açık banklar ve acil tuvaletler bulunmaktadır.
- Golden Gate Parkı
San Francisco’da 1906 yılındaki depremin ardından 40.000 kişiye ev sahipliği yapmıştır. Park gündelik kullanıma açık bir alandadır.
Geçici Barınma Birimlerinin Erişilebilirlik Durumları
Engeli bulunan bireylerin yaşadıkları fiziksel çevre afet öncesinde olduğu gibi afet sonrasında da büyük önem taşımaktadır. Engelsiz yapılı çevrenin oluşturulması için; açık alanlar (kaldırımlar, rampalar, merdivenler, yaya geçitleri, taşıt park yerleri, açık ve yeşil alanlar, kent mobilyaları), binalar (bina girişleri, bina içi yatay dolaşım, bina içi dikey dolaşım), toplu taşıma hizmetleri (taşıtlar, bekleme– aktarma–indirme–bindirme yerleri, duraklar, istasyonlar) ile bilgilendirme, işaretleme ve duyumsanabilir yüzeylerin (bilgilendirme ve işaretleme, duyumsanabilir– hissedilebilir yüzey) ayrıntılı olarak düşünülmesi, tasarım ve uygulamaya yön verecek standart, ölçü, ilke ve kurallara uygun olarak oluşturulması gerekmektedir (True ve Türel, 2013).
B. Ünal ve E. Akın (2021) yaptıkları araştırmada; AFAD’ın genel tip ve engelli tip afet konutu tasarımlarında, engelli tip konutta genel tip konuta göre erişilebilirliği arttırıcı iyileştirmeler yapmış olduklarını ancak engelli tip konutun engeli bulunan bireyler tarafından deneyimlendiği taktirde erişilebilirlik ihtiyacını karşılamadığını gözlemlemişlerdir.
Bu durumda erişilebilirliği sağlayacak olan afet konutlarında pencere boyutları, açılış yönleri, eviyenin erişebilir konumda olması, oda kapısının açılma-kapanma konumlarında erişilebilir olması gibi etkenler engeli bulunan afetzedelerin afet sonrasındaki geçici barınmasında önemli tasarım unsurlarıdır. Erişilebilirlik tanımı gereği engeli bulunan bireylerin -bazı durumlarda yaşlıların- kapı, pencere gibi donatıları yardım almadan kullanabileceği şekilde kurgulamak gereklidir.
Afet Sonrası Geçici Barınma Birimi Örnekleri
Güneş Enerjili Kuruluma Hazır Mobilyalı Prefabrike Barınak
UNCHR ve IKEA işbirliğiyle oluşturulmuş bir barınaktır. Doğal afet ve savaş nedeniyle yurtlarını terk etmek zorunda kalan insanların barınma ihtiyacı için tasarlanmıştır. Üç bağımsız parçadan meydana gelen barınak hiçbir ekipmana gerek duymadan sahada birleştirilebiliyor. Tasarım sürdürülebilirlik göz önüne alınarak yapılmıştır.
Güneş Enerjili Kuruluma Hazır Mobilyalı Prefabrike Barınak
Kibaa Eko Kubbe (2015)
Proje Kibaa Mimari Stüdyo adı altında birleşen bazı Suriyeli mimarların Suriye savaşı nedeniyle başlattığı bir projedir.
Uygulaması yaklaşık 12 gün süren yapının maliyeti düşük ve oluşabilecek olumsuzluklara karşı tamiri kolaydır. Bu nedenle uzun kullanım ömrü vardır. Ayrıca yapı istenildiği zaman yeni alanların ilave edilebileceği esnekliğe sahiptir.
İnşaat için toprak gibi yerel kaynaklardan yararlanılmıştır. Afetzedeler kendi bölgelerini terk etmeden, yeterli bütçenin olmadığı durumlarda bu ve benzeri tasarımlar kullanılabilir.
(Deksi, 2016) 
(Deksi, 2016)
CLT E-BOX
E. Avlar, S. Limoncu ve D. Tızman (2022) tarafından önerilen deprem sonrası geçici barınma birimi. Sismik aktivitenin devamlılığı göz önünde bulundurularak birimlerin taşıyıcı sisteminde beton ve çeliğe göre hafif olan, kurulumda kolaylık sağlayan, sürdürülebilir özelliklere sahip CLT masif paneller kullanılmıştır. Depremzedelerin ihtiyaçlarının konforlu bir biçimde karşılanabilmesi için günümüzde kullanılan barınma birimlerine göre daha üstün olması gerektiği anlayışından yola çıkılan CLT E-BOX birimlerinin büyüklüğü farklı aile tipleri tarafından kullanılacak biçimde kurgulanmış, iç mekan düzenlemeleri buna göre yapılmıştır. Ayrıca CLT gibi tasarlanan diğer birimlere göre daha az maliyetli bir projedir. Tüm bileşenleri saha dışında birleştirildiği için ihtiyaç olan insan gücünü belirli bir miktar azaltmıştır.
CLT E-BOX biriminin tasarım aşamasında kullanılan malzemeler (E. Avlar, S. Limoncu ve D. Tızman, 2022).
Bireylerin sosyalleşmesine olanak sağlayacak yerleşim kurgusu önerisi (Avlar, Limoncu, Tızman, 2022).
Sonuç olarak görüyoruz ki; dünyada yaşanan birçok deprem tasarımcıları ve yardım kuruluşlarını depremzedelere destek olmak, yaşamlarını belirli standartlarda devam ettirmelerine olanak sağlamak amacıyla çeşitli tasarımlar yapmaya yönlendirmiştir. Birinci dereceden deprem bölgesi olan ülkemizde de afet öncesinde kalıcı yapıların gereken hassasiyette yapılmadığı ve tüm bunların da afetzedeleri geçici barınaklara mecbur bıraktığı gerçeği ortada. Ayrıca geçici barınakların afet sonrası alınan aksiyonda üretilmesi de büyük bir dezavantaj. Deprem ülkesi olduğumuzu kabullenip afet öncesi sürecin öneminin farkına varmalıyız.
Avlar, E., Limoncu, S., Tızman, D. (2022). “Deprem Sonrası Geçici Barınma Birimi: CLT E-BOX”, Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, 38(1), 471-482.
Deksi, A. (2016), Olağanüstü Durumlarda Barınma İçin Yenilikçi Bir Yaklaşım Önerisi: 3D Yazıcı İle Uygulama ( Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Aydın Üniversitesi, İstanbul.
Melan Mülayim, R. (2022), Deprem Sonrası Geçici Barınmada Dönüştürülebilir Parkların Kullanılması ( Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Çankırı Karatekin Üniversitesi, Çankırı.
True, E.M. ve Türel, H. S. (2013). “Yapılı Çevrelerin Fiziksel Engelliler Yönüyle Kullanılabilirliği: İzmir Kenti Örneği”, Artium Dergisi, 1 (1), 1-16.
Turan, M. ve Şengül, M. (2015). “Erciş Depremi Örneğinde Afet Sonrası Geçici Yerleşim Alanlarında Yönetim Uygulamaları Ve Sorunları / Administration and Problems of Post Disaster Temporary Settlements in Example of Erciş Earthquake. Mülkiye Dergisi , 36 (1-274) , 113-148.
Ünal, B. ve Akın, E. (2021). “Geçici Afet Konutlarının Ortopedik Engellilerin Erişilebilirliği Açısından İrdelenmesi” . Sanat ve Tasarım Dergisi , (27) , 473-495 .
Yılmaz, A. (2022), Afet Sonrası Oluşacak Barınma İhtiyacını 3 Boyutlu Yazıcı Teknolojileri İle Çözümleme Üzerine Değerlendirme (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, İstanbul.
https://xxi.com.tr/i/konteyner-okul?fbclid=PAAaaWyBSGkxfqYSuXGx3LofkNeE9eY37jiLFoG40aIkASY-QvXaUx_kblwW4
https://xxi.com.tr/i/iyilestiren-kutular
http://olcuistanbul.org/index.php?sx=2021_nisan_37.php
